Jak dochodzić należności od rezydenta Białorusi przed sądem w Polsce

W relacjach umownych między dwoma państwami często dochodzi do sytuacji, w której polska spółka zawiera umowę z białoruskim kontrahentem. Towar został dostarczony lub usługi wykonane, lecz zapłata nie nastąpiła.

Pojawiają się kluczowe pytania:

• w którym kraju lepiej wnieść pozew  - w Polsce czy na Białorusi?
• jaki tryb postępowania wybrać: procesowy czy nakazowy i od czego to zależy?
• czy możliwe jest realne odzyskanie pieniędzy na podstawie wyroku zagranicznego sądu, a nie tylko „wygranie sprawy”?
• ile czasu zajmuje uznanie i wykonanie orzeczenia na Białorusi?
• jak już na etapie umowy zaplanować strategię, aby uniknąć podwójnego postępowania sądowego?

Wybór kraju wpływa także na tryb postępowania. Postępowanie w Polsce to zazwyczaj pełne postępowanie procesowe — długie i kosztowne. Na Białorusi istnieje natomiast bardzo skuteczne narzędzie — postępowanie nakazowe. Jest to uproszczona procedura, w której sąd rozpoznaje sprawę bez udziału stron i bez rozprawy, wyłącznie na podstawie dokumentów. Jest to rozwiązanie szybsze i tańsze (niższa opłata sądowa). Można z niego skorzystać tylko wtedy, gdy w umowie przewidziano jurysdykcję sądów Republiki Białorusi oraz gdy brak jest sporu co do istoty zobowiązania. W przeciwnym razie wierzyciel musi albo wystąpić do sądu w Polsce (z późniejszą długą procedurą exequatur), albo wnieść pozew do sądu białoruskiego według miejsca siedziby pozwanego, co również trwa dłużej niż tryb nakazowy.

Jaki tryb wybrać: procesowy czy nakazowy?

Wybór zależy od posiadanych dowodów, stanowiska dłużnika oraz kraju, w którym prowadzone jest postępowanie. Postępowanie nakazowe jest możliwe wyłącznie na Białorusi.

Postępowanie nakazowe jest idealne, gdy dług jest potwierdzony dokumentami (umowa, protokoły, faktury) i nie jest kwestionowany. Na Białorusi jest to najszybsza droga - sprawa rozpatrywana jest w około 20 dni roboczych. Należy jednak pamiętać, że można wystąpić do sądu białoruskiego tylko wtedy, gdy pozwany jest rezydentem Białorusi.

Postępowanie procesowe jest konieczne, gdy dłużnik aktywnie sprzeciwia się roszczeniom lub gdy brak jest pełnego pakietu dokumentów. W Polsce takie postępowanie może trwać do dwóch lat, podczas gdy na Białorusi zazwyczaj mniej niż rok.

Na tej podstawie warto przytoczyć przykład z praktyki sądowej Rzeczypospolitej Polskiej:

W sprawie o sygn. III Cz 434/14 polski sąd rozpatrywał pozew polskiego podmiotu, który nie przedstawił pełnego zestawu dowodów potwierdzających istnienie roszczenia. Sąd wskazał, że samo twierdzenie o istnieniu długu nie stanowi wystarczającej podstawy do jego zasądzenia - ciężar dowodu w całości spoczywa na powodzie, zwłaszcza w sprawach z elementem międzynarodowym.

Decydujące znaczenie miał brak lub niekompletność materiału dowodowego. Powód nie wykazał należycie ani powstania zobowiązania, ani wykonania go z własnej strony. W aktach brakowało dokumentów potwierdzających zawarcie umowy, wykonanie usług lub dostawę towaru, jak również dowodów doręczenia wezwań pozwanemu.

Szczególną wagę sąd przywiązał do kwestii procesowych, w tym do prawidłowego zawiadomienia pozwanego. Ponieważ pozwany znajdował się poza granicami Polski, wobec powoda stosowano podwyższone wymogi dowodowe w zakresie wykazania, że pozwany został prawidłowo poinformowany o sprawie i miał realną możliwość obrony swoich praw. W przypadku braku takich dowodów sąd nie może przejść do merytorycznego rozpoznania sprawy.

Z tego względu sąd przyjął rygorystyczne stanowisko formalne i oddalił powództwo. Podkreślono, że uchybienia procesowe nie mogą być zastąpione domniemaniami ani powoływaniem się na dobrą wiarę powoda. Braki formalne rodzą również ryzyko na etapie uznania orzeczenia za granicą, w tym na Białorusi.

Czy możliwe jest realne wyegzekwowanie pieniędzy na podstawie wyroku zagranicznego sądu?

Tak, jest to możliwe w drodze procedury exequatur. Exequatur to szczególna procedura uznania i nadania mocy wykonalnej zagranicznemu orzeczeniu sądowemu w państwie wykonania. Nawet prawomocny wyrok sądu gospodarczego RP nie stanowi sam w sobie tytułu wykonawczego na Białorusi.

Sąd białoruski bada trzy elementy:

• prawo do obrony (czy dłużnik był prawidłowo zawiadomiony),
• zgodność z porządkiem publicznym,
• spełnienie wymogów formalnych, w tym prawomocność orzeczenia.

Jak pokazuje praktyka,białoruskie sądy uznają zagraniczne akty nawet przy próbach powoływania się dłużnika na bankructwo czy przedawnienie, jeśli konwencje międzynarodowe stanowią inaczej:

Mówiąc o procedurze egzkwatury, rozważmy jeszcze jeden przykład z praktyki sądowej, tym razem z sądu białoruskiego:

Sąd Najwyższy Republiki Białorusi uznał i dopuścił do wykonania na terytorium Republiki Białorusi wyrok Podolskiego Sądu Miejskiego Obwodu Moskiewskiego (Federacja Rosyjska) dotyczący zasądzenia kwoty pieniężnej od osoby fizycznej na rzecz innej osoby fizycznej. Sąd stwierdził, że orzeczenie zagraniczne było prawomocne i podlegało wykonaniu, pozwany został prawidłowo zawiadomiony o postępowaniu i miał realną możliwość obrony swoich praw, a także nie występowały podstawy do odmowy uznania, takie jak naruszenie jurysdykcji, praw stron lub sprzeczność z porządkiem publicznym Republiki Białorusi. W swoim stanowisku Sąd Najwyższy podkreślił, że przy spełnieniu wszystkich warunków formalnych i materialnych sądy białoruskie mają obowiązek uznawać zagraniczne orzeczenia sądowe, przy czym postępowanie to nie polega na ponownym rozpoznaniu sprawy co do istoty, lecz wyłącznie na ocenie poprawności proceduralnej oraz zgodności orzeczenia z podstawami porządku prawnego Republiki Białorusi. W konsekwencji uznane orzeczenie uzyskało taką samą moc prawną jak wyrok sądu białoruskiego i może być wykonane w trybie przymusowym przez organy egzekucyjne Republiki Białorusi.

Jeśli wybrałeś drogę przez polski sąd, przygotuj się na to, że sam etap uznania wyroku na Białorusi zajmie 5–6 miesięcy z powodu konieczności doręczeń międzynarodowych. W tym samym czasie bezpośrednie zwrócenie się do sądu białoruskiego w trybie nakazowym pozwala uzyskać wynik w 3–4 tygodnie.

Aby nie sądzić się dwukrotnie (najpierw w Polsce, potem na Białorusi o uznanie), najlepiej na etapie zawierania kontraktu zastrzec właściwość umowną sądu białoruskiego.

• Pozwoli to ominąć etap egzkwatury.
• Będziesz mógł od razu składać wniosek o nakaz zapłaty.
• Ważne: dla dokumentów między Polską a Białorusią apostille nie jest wymagane, ponieważ obowiązuje dwustronna umowa o pomocy prawnej z 1994 roku.

Jeśli Twoim celem jest szybkość, wybieraj białoruski wymiar sprawiedliwości i postępowanie nakazowe. Jeśli spór jest skomplikowany i wymaga polskiej jurysdykcji – starannie przestrzegaj protokołu powiadamiania dłużnika, aby nie otrzymać odmowy uznania wyroku w przyszłości. Przy prawidłowym wyborze kraju i procedury odzyskanie długu od białoruskiego kontrahenta jest zadaniem realnym do wykonania

Sergey Bielawski

Dyrektor kancelarii prawnej „Spory gospodarcze”, rekomendowany arbiter MAS przy Białoruskiej Izby Handlowo-Przemysłowej, mediator, ponad 10 lat doświadczenia jako sędzia sądu gospodarczego.

Aryna Belavokaya

Stażystka w kancelarii prawnej „Spory gospodarcze”.